Koncepcja opóźnionego dojrzewania centralnego układu nerwowego – upatrująca przyczynę trudności w spowolnieniu dojrzewania centralnego układu nerwowego i zaburzeniach funkcjonalnych (czynniki patogenne : geny, czynniki uszkadzające centralny układ nerwowy, hormony).

Opóźnienie dojrzewania centralnego układu nerwowego ma charakter wrodzony i oznacza powolne różnicowanie się funkcjonalne poszczególnych struktur mózgowych, które biorą udział w czynności czytania i pisania. Nie oznacza to uszkodzenia tych struktur.

Zwolennicy tej koncepcji, np. L. Bender, M. Critchley, R. Eustis wskazywali, iż u dzieci dyslektycznych obserwuje się wydłużenie procesu dojrzewania wielu funkcji: lateralizacji, funkcji językowych, funkcji percepcyjno – motorycznych i ich integracji. Zapis E E G w tych przypadkach jest charakterystyczny dla stanu niedojrzałości kory mózgowej. Trudno dociec przyczyn „niedojrzałości”, czy jest uwarunkowana genetycznie, czy hormonalnie, a może organiczne, gdy uszkodzenie struktury mózgu powoduje zwolnienie tempa jego rozwoju i przejawia się jako stan niedojrzałości funkcjonalnej.

Przyjęcie takiej koncepcji pozwala przypuszczać, że owa niedojrzałość centralnego układu nerwowego może ustąpić samoistnie, na skutek przyspieszenia tempa dojrzewania, a także na skutek ćwiczeń terapeutycznych.

Koncepcja organiczna

Koncepcja organiczna – upatrująca przyczynę dysleksji w mikrouszkodzeniu struktury tych okolic mózgu, które realizują czynność pisania i czytania (czynniki patogenne : chemiczne, fizyczne i biologiczne oddziałują na centralny układ nerwowy w okresie okołoporodowym). Jest to jedna z najstarszych koncepcji.

Już pierwszych badaczy dysleksji rozwojowej uderzyło podobieństwo jej objawów do zaburzeń czytania i pisania ( u oso dorosłych), uwarunkowanych organicznym uszkodzeniem mózgu (dysleksja nabyta). W roku 1906 J. Clairborne przez analogię do przypadków dysleksji nabytej wskazywał na uszkodzenie zlokalizowane w okolicy zakrętu kątowego lewej półkuli jako przyczynę trudności w czytaniu. Koncepcja ta wówczas miała charakter spektakularny.

Benton i J. Bird wskazywali z publikacji z 1963 roku na nieprawidłowy zapis E E G, świadczący o nieprawidłowym funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego na podłożu zmian organicznych. Za organicznym podłożem dysleksji przemawia, zdaniem F. Wursta, fakt współwystępowania z dysleksją zaburzeń dynamiki procesów nerwowych, pod postacią nadmiernej ruchliwości i pobudliwości.

Zaburzenia w czytaniu i pisaniu włączone zostały przez R. Paine w 1962 roku jako zespół objawów do wyodrębnionej przez tego autora jednostki mozologicznej : minimalnego uszkodzenia mózgu lub minimalnej dysfunkcji mózgowej, oznaczanej skrótem M B D. Terminy te stosowane są dla określenia zespołu mikrozaburzeń czyli dysfunkcji o charakterze wybiorczym, które są dla uwarunkowane mikrouszkodzeniami mózgu. W Polsce pogląd ten reprezentowała w swoich publikacjach Halina Spionek.
Od 1982 roku w Bostonie Prowadzone są badania za pomocą mikroskopów elektronowych i najnowszej aparatury, w laboratorium wspieranym przez Towarzystwo im. Ortona.

Prowadzi się tam, badania na mózgach osób dokładnie diagnozowanych za życia jako przypadki dysleksji. Stwierdzono, iż w lewej półkuli mózgu w okolicach związanych zmową istnieją zmiany w strukturalne. Znaczne zmiany strukturalne stwierdzono w okolicy zakrętu kątowego, w którym w 1881r. J. Dejevine zlokalizował „ośrodek czytania”. Zmiany te prawdopodobnie są skutkiem oddziaływania nieprawidłowych czynników na płód szczególnie w okresie między szesnastym a dwudziestym czwartym tygodniem ciąży. Są to więc pierwsze dowody na organiczne uwarunkowanie dysleksji rozwojowej

Koncepcja hormonalna

Koncepcja hormonalna – upatrująca przyczynę w niedokształceniu struktury niektórych okolic kory mózgowej i nieprawidłowym modelu rozwoju mózgu, tzn zablokowaniu rozwoju lewej półkuli mózgowej (czynniki patogenne i nadprodukcja hormonów, np. testosteronu). Jest to jedna z najnowszych koncepcji etiologii dysleksji. Wybitny neurolog N. Geschwind, dostrzegł współwystępowanie takich czynników jak trudności w czytaniu i pisaniu, opóźnienie rozwoju mowy, leworęczność, niektóre schorzenia układu pokarmowego i migrena oraz płeć męska. W myśl jego koncepcji hormonalnego uwarunkowania dysleksji, nadprodukcja testosteronu – hormonu męskiego w okresie prenatalnym powoduje zaburzenia funkcjonowania systemu immundogicznego, zablokowanie rozwoju lewej półkuli mózgu i kompensacyjny rozwój półkuli prawej. Zjawiska te zachodzą najczęściej u chłopców, których mowa we wczesnym dzieciństwie rozwija się z opóźnieniem. Badania nad hormonalnym uwarunkowaniem dysleksji kontynuowane są w Stanach Zjednoczonych, a także w Norwegii i Japonii.

Koncepcja psychodysleksji

Koncepcja psychodysleksji – upatruje przyczyny dysleksji w zaburzeniach funkcjonalnych centralnego układu nerwowego – emocjonalnych (czynniki patogenne, urazy psychiczne, stres).
Psychodysleksja ? to trudności w czytaniu i pisaniu, które nie mają specyficznego charakteru : nie ograniczają się tylko do czytania i pisania, nie mają specyficznych symptomów i nie są uwarunkowane paracjalnymi zaburzeniami funkcji psychoruchowych. Są one uwarunkowane zaniedbaniem środowiskowym, błędami dydaktycznymi szkoły, brakiem motywacji do nauki, przebywaniem w dwujęzycznym lub obcojęzycznym otoczeniu.

Istnieje taka grupa psychologów i psychiatrów, która dopatruje się przyczyn dysleksji w przeżytym urazie psychicznym i są to przede wszyscy zwolennicy kierunku psychologii głębinowej. Zwolennicy tej koncepcji etiologicznej wskazują też na mechanizm blokady, która powstaje gdy dziecko ma czytać lub pisać wyrazy kojarzące się mu z jakimś bolesnym przeżyciem. J. Ruart, R. Narlian, I. Simon twierdzą, że zaburzenia czytania i pisania są rezultatem zaburzeń wcześniejszych stadiów rozwoju uczuciowego. J. Rudinesco wskazuje, że dzieci dyslektyczne są nadmiernie pobudliwe lub zablokowane emocjonalnie, że dochodzi u nich do zaburzeń ruchowych na tle emocjonalnym. M. Kunst zwraca uwagę na możliwość kierowania przez dziecko wrogości ku nauczycielowi i szkole, zrodzonej w warunkach konfliktu emocjonalnego z rodzicami, poczucia odrzucenia przez nich, itp.

Koncepcja psychodysleksji nie jest popularna. Przyjmuje się, że uraz psychiczny i pozostawione w stanie stresu dezorganizuje wszelkie czynności człowieka, lecz powstałe trudności nie mają charakteru specyficznego dla dysleksji. Tak więc uraz psychiczny i powstałe wskutek tego zaburzenia emocjonalne nie są przyczyną dysleksji, są częstym skutkiem dysleksji, jako zaburzenia wtórne, powstałe na tle długoletnich niepowodzeń szkolnych.

Etiologia dysleksji rozwojowej, a więc jej pierwotne przyczyny, nieznane są do końca. Jak widać z zestawienia koncepcji, żadna z nich nie jest w pełni zweryfikowana. W największym stopniu potwierdzone badaniami obiektywnymi są koncepcje wskazujące na strukturalne tło dysleksji, choć i tu wiele spraw wymaga wyjaśnienia. Koncepcje te wzajemnie są ze sobą powiązane. Potwierdzenie jednej z nich, w przypadku konkretnego dziecka nie wyklucza pozostałych.